"آجیل چلغوز" : "Chilgoza nut

"

مقدمه :

--- کاج چلغوز (chilgoza pine) با نام علمی "pinus gerardiana" از جمله مخروطیان همیشه سبز با ظاهری کاملاً ایستاده و قائم است که بومی شمال غربی هیمالیا می باشد. این گیاه از خویشاوندان نزدیک "pinus bungeana" محسوب می گردد. این نوع درخت به آهستگی رشد می کند و برگ های سوزنی براقی دارد (2).

کاج چلغوز را بواسطه دانه های آجیلی (pine nut) مأکولش می شناسند که سرشار از کربوئیدرات ها و پروتئین است. این بذور در لفظ عوام و بازاری با واژه هایی نظیر: "chilgoza" ، "neja" در حالت منفرد و "neje" در حالت جمع بیان می گردند. در حدود 20 درصد جنگل های پاکستان را جنگل های کاج چلغوز تشکیل می دهند. چلغوز از مهمترین محصولات حائز ارزش اقتصادی برای مردمان قبایل مستقر در ناحیه "کینار" (kinnaur) در شرق افغانستان است. این درختان بجز ناحیه مذکور در مناطق نزدیک کابل پایتخت افغانستان نیز پراکنده اند. بذور چلغوز کمیاب هستند لذا به بهای نسبتاً زیادی خرید و فروش می گردند آنچنانکه امروزه هر کیلوگرم آنرا در ازای 53-20 دلار آمریکا معامله می کنند (6). 

گیاهشناسی :

--- کاج چلغوز (chilghoza pine) با نام علمی "pinus gerardiana" در زبان فارسی "چهل غوزه" یعنی 40 آجیل در داخل یک غوزه یا مخروط خوانده می شود. بعبارت دیگر "noosa" یا "noeza" نوعی کاج بومی است که در نواحی شمال غربی سلسله کوه های هیمالیا از شرق افغانستان ، پاکستان و شمال غربی هندوستان در ارتفاعات 3350-1800متر از سطح آب های آزاد می روید(6).

--- این گیاه در شرایط محیطی آفتابی با خاک های زهکش دار رشد می كند و در طی 10 سال اولیه رشد به ارتفاع 7 فوت و پهنای 4 فوت می رسد (1). این درخت از ارتفاع 25-10 متر و تاج عمیق ، وسیع و طویل برخوردار است. شاخه دهی آن بصورت قائم است امّا در جنگل های متراکم حائز تاج باریک و کم عمق خواهد بود. پوست درخت بحالت ورقه ورقه و چروک خورده است بطوریکه با کندن اين پوسته ها لایه ای به رنگ سبز متمایل به خاکستری روشن نظیر کاج "p . bungeana" هويدا می گردد (5).

--- شاخه های کوچک و جوان نسبتاً صاف و به رنگ سبز زیتونی دیده می شوند. برگ های کاج چلغوز بفرم سوزنی و در دستجات 3 تایی بطول 10-6 سانتیمتر رشد می یابند که از بافت نرمتری نسبت به "p.bungeana" برخوردارند امّا بسختی از همديگر گشوده می گردند. برگ ها دارای خطوط روزنه ای (stomatal line) آبی- سبز در بخش داخلی هستند و پس از یکسال ریزش می کنند (5).

--- گلدهی کاج چلغوز در فاصله مه تا ژوئن انجام می پذیرد. گل ها یکپایه (monoecious) هستند بطوریکه گل های مجزای نر و ماده جملگی بر روی یک درخت حضور دارند. گرده افشانی توسط باد صورت می پذیرد. گل ها معمولاً "خودگشن" (self-fertile) هستند. کاج چلغوز توانایی تلاقی با سایر گونه ها را دارد لذا امکان هیبریدگیری با سایر اعضاء این جنس وجود دارد. بذور خودگشن بندرت رشد می کنند.

مخروط ها به طول 20-10 سانتیمتر و پهنای 11- 9 سانتیمتر دیده می شوند ولی هنگامی که گشوده می گردند به حالت چروکیده با برآمدگی های پایه ای (apophysis) و لولای صدفی داخلی است.

بذور (seed ; pine nut) به طول 3/2- 7/1 سانتیمتر و پهنای 7/0- 5/0 سانتیمتر با یک پوسته نازک و یک بال رشد نیافته (rudimentary wing) می باشند که در ماه اکتبر به بلوغ می رسند. بذرها محبوس نمي باشند ولیکن توسط بال های متفق بخش های فوقانی مخروط نگهداری می گردند (6،4،3،5).

«جدول1) مشخصات رده بندی گیاه "کاج چلغوز" (6،2) :»

سکونتگاه :

--- کاج چلغوز گیاهی چوبی ، چندساله و همیشه سبز است که رفیع ترین لایه اکوسیستم یا "نیچ" (niche) فوقانی را اشغال می کند تا از حداكثر نور مستقیم خورشید بهره مند گردد. اين گياه در داخل درّه های مرتفع خشک با خاک های حاوی آهک واقع در ارتفاعات حدود 3350-2000 متر از سطح آبهای آزاد می روید. آنها بصورت گروهی در شیب های صخره ای بر بسترهای گرانیت و سنگ لوح (clay slate) که در ورای مناطق برخوردار از جریانات "موسمی" یا "مونسون" (monsoon) هستند ، رشد می کنند (4،3).

--- کاج چلغوز در سلسله کوه های هیمالیا شامل : شرق افغانستان ، منطقه جامو و کشمیر هندوستان ، بخش هایی از پاکستان و تبت رشد می کند و جنگل های اقلیم معتدل خشک را در نواحی داخلی کوه های هیمالیا تشکیل می دهد. "مونسون" تابستانه این مناطق بسیار ضعیف است و نزولات آسمانی غالباً بفرم برف وقوع می یابند بطوریکه مقدار کل سالیانه نزولات آسمانی از 1000 میلیمتر فزونی نمی پذیرند (5).

--- اقلیم رشد کاج چلغوز را بر اساس طبقه بندی اقلیمی شرایط رشد گیاهان در "zone 7" تعیین نموده اند. طبقه بندی مناطق رشد گیاهان به 2 شیوه انجام می گیرد :

الف) در شیوه منطقه بندی وزارت کشاورزی آمریکا یا "USDA hardiness zone" اقدام به دسته بندی کلیه اراضی براساس متوسط حداقل دمای زمستانه می نمايند و مناطق رشد را به 12-1 منطقه تقسیم بندي می کنند. مناطق مزبور نشاندهنده گیاهان چندساله ای هستند که در چنین برودت هایی قادر به بقاء خواهند بود.

ب ) شیوه دیگر منطقه بندی اراضی قابل رشد گیاهان توسط "انجمن باغبانی آمریکا" یا "AHS" (American Horticulture Society) انجام گرفته است که طی آن تعداد روزهایی از سال که دارای دمای بیشتر از 30 درجه سانتیگراد هستند، بعنوان معیار دسته بندی اقلیمی انتخاب گرديده و بدینطریق اقالیم رشد به 12-1 دسته تقسیم می شده اند و آنها بیانگر گیاهانی هستند که در چنین شرایطی از بیشترین میزان رشد بهره مند مي گردند (3).

--- از دیگر درختانی که در این مناطق رشد می کنند عبارتند از :

"cedar deodara" ، "quercus ilex" و "juniperus excels" که تمامی آنها از جمله درختان "پلی کارپوس" (polycarpus) می باشند يعني در هر سال چندین دفعه میوه دهی می كنند. کلیه این درختان با شرایط منطقه بندی رشد 7 وزارت کشاورزی آمریکا تطابق دارند که مشخص کننده گیاهانی با توانایی بقاء زمستانه در دماهای 2/12- تا 7/17- درجه سانتیگراد است (5).

 «جدول2) مهمترین ویژگی های رشد درختان کاج چلغوز (3،2):»

گیاهشناسی قومی (ethnobotany) :

--- درختان کاج چلغوز را در افغانستان برای حصول دانه های خوراکی پرورش می دهند. همچنین کوشش هایی برای توسعه استفاده های تجاری آنها در هندوستان بعمل آمده است. جمعیت های بومی بسياري از مناطق به برداشت صد در صد مخروط های این قبیل درختان می پردازند. چنین شیوه ای از برداشت های شدید بمنظور امرار معاش و کسب منفعت گذرا صورت می پذیرند بطوریکه در سال های مستعد حدود 13 هزار خانوار از ساکنین محلی و عمدتاً عشایری کوه های سلیمان کشور پاکستان از طریق برداشت دانه های آجیلی درختان کاج چلغوز امرار معاش می کنند. چنین فعالیت هایی بمعنی ممانعت از ازدیاد طبیعی درختان مزبور خواهد بود بطوریکه فقط 5 درصد از بذور تولیدی توسط درختانی که در بخش های غیرقابل دسترس و دور افتاده كوهستاني تولید می گردند، از غارت عوام نجات می یابند و 95 درصد مابقی بی رحمانه به یغما می روند (5).

--- برخی محققین (Vladimi dinets-2004) گزارش نموده اند که در منطقه "Gilgit" پاکستان به مرغزارهای قاعدتاً بدون درخت کوهستانی (timberline) برخورده اند که دارای وضعیت پراکنده ای از گونه های درختان : "juniperus semiglobosa" ، "cupressus torulosa" ، "pinus wallichiana" ، "picea smithiana" ، "juniperus communis" و "juniperus squamata" بوده است در حالیکه بطور معمول در چنین مرغزارهای مرتفعی هیچگونه درختی رشد نمی یابد (5).

--- انتشار بذور این نوع کاج ها توسط  یکنوع پرنده فندق شکن اروپائی- آسیایی (Eurasian nut cracker) بنام "Nucifraga caryocatact" از زیر گونه های "multipunctata" انجام می گیرد. همچنين بذور کاج مزبور توسط یک افسر انگلیسی از هندوستان جمع آوری گردید و بعنوان گونه های گیاهی مقاوم به سرما به انگستان برده شدند (5).

--- تاکنون درختانی از این نوع با محیط تنه بیش از 4 متر (قطر 130 سانتیمتر) و همچنین نمونه هایی با سن بیش از 300 سال گزارش شده اند گواینکه از سن دقیق هيچدام از آنها اطلاع موثقی در دست نیست. سن چنین درختانی را از طریق شمارش تعداد حلقه های تنه آنها بدست می آورند که در زمره علم "دار زمان شناسی" (dendrochronology) قرار مي گيرد. تاکنون "سن شناسی" دقیقی در مورد درختان کاج چلغوز صورت نگرفته است. مطالعات اکتشافی بر روی درختان درّه های کم ارتفاع و خشک ناحیه کشمیر هندوستان مؤید سالخوردگی جملگی آنها است بطوریکه بسیاری از نمونه ها فاقد تمامی حلقه های قابل شمارش تنه ای بوده و در طی گذر زمان مضمحل گردیده اند. البته این امر از دقت شناسایی سن درختان مذکور كاسته است (5).

روش های تکثیر :

الف) تکثیر طبیعی :

--- بذور این گیاه توسط پرندگان انتشار می یابند وليكن  چنين ماهیّت عملي بخوبی شناخته نشده است (2).

 ب ) کاشت بذور :

--- بذور کاج چلغوز در خاک های سبک و فقیر (شنی) ، متوسط (لوم) و سنگین (رسی) قادر به رشد هستند ولیکن خاک های زهکش دار را بهتر می پسندند. رشد بذور در PH خنثی تا اسیدی مطلوب ترند (6).

--- بهتر است بذور چلغوز را بمحض رسیدگی در گلدان ها بصورت منفرد بكارند و در زیر شاسی ها یا چارچوب های سرد (cold frame) بویژه در اواخر زمستان نگهداری کنند. یکدورۀ کوتاه مدت "زمستانه شدن" یا "استراتیفیکاسیون" (stratification) طی 6 هفته در دمای 4 درجه سانتیگراد می تواند به بهبود جوانه زنی بذور انباری کمک نماید (3).

پ ) قلمه زنی :

--- از این روش فقط زمانی استفاده می شود که قلمه ها (cutting) را از درختانی با عمر کمتر از 10 سال تهیّه نمایند. قلمه ها باید شامل ساقه های کوتاه و دسته ای از برگ های سوزنی باشند. کندن جوانه های ساقه چند هفته قبل از تهیّه قلمه ها می تواند بر موفقیّت ریشه زایی قلمه ها بیفزاید. قلمه ها معمولاً به کندی رشد می کنند. بهرحال در زمان حاضر اطلاعات کافی و كاملاً مفیدي از چگونگی تکثیر کاج چلغوز موجود نمی باشد (3).

پرورش نهال ها :

--- دانهال هاي (seedling) پرورشي را بمحض مهیّاشدن شرایط اقلیمی به محیط طبیعی و دائمی منتقل می کنند و از آنها برای مدت 2-1 سال بخوبي مراقبت بعمل می آورند. اینگونه دانهال ها دارای سیستم ریشه ای بسیار کم پشت و پراکنده ای هستند لذا انتقال سریع تر آنها در زمین اصلی توصیه می گردد. نهال ها را در دوره نوجوانی با ارتفاع 90-30 سانتیمتری در زمین اصلی غرس می کنند. البته درصد موفقیّت نهال هایی که دارای ارتفاع 10-5 سانتیمتر باشند، بمراتب بیشتر است ولیکن باید علف های هرز اطرافشان را طی یکدوره نسبتاً طولانی با پاشیدن مالچ های مناسب کنترل نمود. نهال های بزرگ به سختی استقرار می یابند و برای چندین سال بکندی رشد می کنند. آنها سیستم ریشه دهی گسترده ای نخواهند داشت لذا در برابر بادهای شدید آسیب پذیرند (3).

--- دانهال های حاصله تحمل وضعیت سایه را ندارند و در شرایط خاک های خشک و مرطوب به رشد بهتری دست می یابند گواینکه متحمل به خشکی هستند (6). دانهال ها در شرایط بسترهای شنی یا لوم- سنگریزه ای حائز نور کافی و زهکشی مناسب بخوبی رشد می کنند. آنها خاک های باتلاقی يعني شرايط عدم برخورداری از زهکشی را نمی پسندند. اینگونه کاج ها در اراضی رسی نیز رشد می یابند. نهال های استقراریافته نسبت به خشکی متحمل هستند (3).

--- کاج هایی که از پاکستان به انگلستان برده شده اند، بخوبی استقرار نیافتند ولیکن احتمالاً انتقال گونه هایی از مناطق مختلف با خصوصیات گوناگون می تواند بر موفقیّت استقرارشان کمک نماید (3).

--- گیاهان جنس "pinus" بنحو قابل ملاحظه ای نسبت به عامل بیماریزای "قارچ عسلی" (honey fungus) از جنس "rosellinia" حساسند (3).

موارد مصرف :

--- بطور کلی درختانی از كاج چلغوز که در مناطق گرم تر می رویند حائز عملکردهای بیشتری هستند. مهمترين موارد مصرف و كاربردهاي كاج چلغوز عبارتند از :

الف) بذور :

بذور چلغوز سرشار از روغن هستند لذا آنها را بصورت هاي خام و پخته بسان سایر دانه های آجیلی از جمله پسته مصرف مي كنند. این بذور طعمی لذیذ و خوشایند دارند و اثری جزئی از حالت صمغی در آنها احساس می گردد. آنها می توانند بعنوان یک ماده غذایی مهّم محسوب گردد.

ب ) تهيّه ادويه جات (condiment) بعنوان چاشني و طعم افزايي

پ ) از خمیر چوب درختان چلغوز نوعی محصول فرعی (by-product) بدست می آید که می تواند طعم وانیل را به مواد غذایی ارزانی بخشد.

ت ) از برگ های سوزنی درخت کاج چلغوز انواعی از رنگ های سبز و برنزه (tandye) حاصل می آورند.

ث ) برگ های سوزنی کاج چلغوز حاوی "پیش ماده ای" (substance) بنام "ترپین" (terpene) است که در زمان وقوع بارندگی ها آزاد گردیده و از سطوح برگ ها شسته می شود. "ترپين" دارای اثرات منفی بر جوانه زنی بذور برخی از گیاهان نظیر گندم است.

ج ) از پوست درخت کاج چلغوز برای ساختن سبدها و سطل های آب بهره می گیرند.

چ) "رزین های روغنی" (oleo-resins) در بافت های کاج چلغوز همانند سایر گونه های مختلف کاج ها وجود دارند امّا در حدی نیستند که استخراج آنها از جنبۀ اقتصادی مقرون به صرفه باشند. اینگونه رزین ها را از طرق زیر بدست می آورند :

1چ- شکافتن تنه درختان کاج چلغوز

2چ- تقطیر (distillation) قطعات کوچک و براده های چوب مذكور

ح ) ماده ای بنام "تورپنتین" (turpentine) حدوداً 20 درصد رزین های روغنی کاج چلغوز را تشکیل می دهد كه از طریق تقطیر قطعات چوب جداسازی می گردد. ماده "تورپنتین" دارای کاربردهای متعددی از جمله موارد زیر است :

1ح- حلال مواد مومی یا واکسی (waxes)

2ح- ساختن لاک یا جلا (varnish)

خ ) بعد از استخراج "تورپنتین" از رزین های روغنی ماده ای بنام "روزین" (rosin) باقی می ماند. این ماده توسط ویولونیست ها استفاده می شود بطوريكه آنرا بر روی آرشه بکار می برند. این ماده همچنین جهت تهیّه مواد مومی با کاربرد آب بندی مصرف دارد.

د ) نوعی انگم یا قیر طبیعی (pitch) حاصل از رزین های روغنی نیز برای آب بندی سطوح اجسام چوبی استعمال می شود تا از پوسیدگی آنها جلوگیری بعمل آید (3،4).

كاربردهاي داروئي :

#1) دانه های چلغوز دارای خواص آرام بخش (andyne) و محرک (stimulant) می باشند.

#2) از روغن حاصل از بذور چلغوز برای پوشاندن سطح زخم ها و جراحت ها بهره می برند.

#3) از روغن مذکور بصورت خارجی برای درمان موضعی سردردها استفاده می گردد.

#4) ماده "تورپنتین" حاصل از درختان کاج دارای خواصی نظیر :

1-4- "گندزدایی" (antiseptic) ، "ادرار آور" (diuretic) ، "برافروزنده" (rubefacient) و "ضد انگل" (vermifuge) می باشد.

2-4- از "تورپنتین" برای مداوای عوارض کلیه و مثانه بهره می گیرند

3-4- مالیدن و حمام بخار "تورپنتین" دارای اثرات ضد رماتیسمی است.

4-4- "تورپنتین" تأثیرات مفیدی بر دستگاه تنفسی انسان دارد لذا از آن برای بهبودی مشکلات تنفسی بیماران نظیر : سرفه ، سرماخوردگی ، آنفولانزا و سل (TB ; tuberculosis) بهره مي گيرند.

5-4- کاربرد "تورپنتین" می تواند باعث مداوای لایه هاي مخاطی (mucous membrane) آسيب ديده گردد.

6-4- "تورپنتین" دارای اثرات مفید بارزی بر انواع ناراحتی های پوستی ، زخم ها ، جراحت ها ، سوختگی ها و دُمل ها است (3).

#5) ماده "تورپنتین" استخراجی بصورت های زیر قابل مصرفند :

1-5- ضماد رقیق روغنی (liniment plaster)

2-5- ضماد غلیظ مرهمی (poultice)

3-5- حمام بخار گیاهی (herbal steam bath)

4-5- استنشاقی (inhaler) (3).

--- بذور چلغوز مي توانند اثرات متضادي بر افراد مختلف برجا گذارند لذا توصيه مي گردد كه قبل از كاربردشان بعنوان گياه داروئي با متخصصين مربوطه مشورت نمائيد (4).

مخاطرات :

$1) چوب ، خاک ارّه و رزین های(صمغ) حاصل از کاج چلغوز همانند بسیاری دیگر از گونه های کاج ها می توانند موجب عوارض پوستی (dermatitis) در اشخاص دارای حساسیّت گردند.

$2) ترشحات (secretion) برگ ها از جوانه زنی بذور گياهان ممانعت بعمل می آورند لذا از تعداد بوته هایی که در زیر اینگونه درختان جوانه خواهند زد، بشدت کاسته می گردد (4،3).

تهدیدات زیستی کاج چلغوز :

--- درختان کاج چلغوز در همراهی با جوامعی از درختان "کاج آبی" (blue pine) با نام علمی "pinus wallichiana" و "سدر هیمالیا" (Doedar cedar) با نام علمی "cedrus deodara" می رویند. گونه های فوق در فهرست گیاهان کم خطر و نزدیک به آستانه تهدید به انقراض قرار دارند. قطع بیرویه اصله های درختان و چرای شدید مرغزارهای محل رشد آنها موجب کاهش شدید روند تجدید حیات و باززایی از طریق ریزش بذرها می شوند که بدینطریق ممکن است بمرور سبب انقراض گونه های مذکور گردند. مؤسسه جنگلداری ایالت "هیمالاپرادش" هندوستان می کوشد تا از طریق تکثیر مصنوعی کاج های چلغوز در بسیاری از مناطق به بقاء آنها کمک نماید ولیکن نشانه ها حاکی از کمبود موفقیّت در استقرار نهال هاي پرورشي بوده اند (6).

--- جنگل های کاج چلغوز بطور مداوم و بگونه ای روزافزون در سراسر مناطق رشد به زوال می گرایند امّا تاکنون اطلاعات دقیقی از چنین کاهش تدریجی در دست نیست. اینک تخمین می زنند که وسعت چنین جنگل هایی به میزان 30 درصد وضعیت گذشته رسیده اند. اینگونه درختان در افغانستان ، چین ، تبت (منطقه "زیزان") ، هندوستان (منطقه جامو و کشمیر) و نواحی شمالی پاکستان رشد می نمایند. آنچه امروزه مشاهده می گردد، نشاندهنده قرار گرفتن جمعیت درختان کاج چلغوز در آستانه برخي از تهدیدات ویرانگر است. وسعت مناطقی که این جنگل ها در کشورهای مختلف اشغال کرده اند ، قابل وثوق و استناد نیست ولیکن احتمالاً وسعتي کمتر از 2000 کیلومتر مربع دارند. این چنین جنگل هایی بصورت قطعات کوچک و پراکنده قرار گرفته اند و بطور مداوم در معرض خطرات عدیده ای قرار دارند. جمعیت کاج چلغوز بسیار پراکنده است. آنها در قطعات کوچک و کم تراکم واقع هستند و مداوماً روند کاهش را طی می کنند. تعداد اراضی تحت اشغال آنها را در حدود 10 منطقه عنوان مي شوند (2).

--- نام علمی کاج چلغوز یعنی "pinus gerardiana" بعنوان یادبودی از کاپتان "پاتریک جرارد" می باشد که بعنوان یک افسر انگلیسی در هندوستان خدمت می کرد. او درخت مزبور را در سال 1839 میلادی به مناطق جنوب شرقی انگلیس كه آب و هوایي نسبتاً گرم و خشک نسبت به سایر مناطق بریتانیا دارند ، برد و در آنجا غرس نمود امّا بندرت استقرار یافتند و کمتر مورد استقبال قرار گرفتند (6).

--- اصلی ترین تهدیداتی که جنگل های کاج چلغوز را با خطر انقراض مواجه می سازند شامل :

*1) تخصیص اراضی جنگلی به امور کشاورزی

*2) افزایش قطعه قطعه شدن اراضی جنگلی

*3) چرای مفرط در جهت کاهش تکثیر طبیعی

*4) برداشت بیرویه مخروط های حاوی بذور منجر به سلب ازدیاد طبیعی

*5) قطع درختان برای کاربردهای نجاری و سوخت خانگی (2).

عملیات حفاظت و نگهداری :

--- در افغانستان به تأسیس ایستگاه هایی جهت حمایت از بذور کاج چلغوز ایجاد پرداخته اند و بسیاری از محدوده های رشد آنها را بعنوان مناطق حفاظت شده، تعیین کرده اند. بهرحال بسیاری از اراضی جنگلی کاج چلغوز که در داخل مناطق حفاظتی و یا خارج از آنها قرار دارند، در معرض تنزل حاصلخيزي و فرسایش ناشی از : چرای مفرط ، تبدیل به اراضی کشاورزی و قطع درختان برای تأمین سوخت و الوار مي باشند (2).

--- امروزه ضرورت دارد که مجموعه ای از برنامه های احیاء جنگل ها (reforestration) در راستای استفاده پایدار از درختان کاج چلغوز بکار گرفته شوند تا تهدیداتی که برای کاهش جمعیت آنها وجود دارند، بی اثر یا کم اثر شوند (2).