دشت مغان؛ تمدنی شش هزار ساله و زادگاه پیشوایان مذهبی

دشت مغان سرزمین وسیعی در شمال شرقی آذربایجان و جنوب غربی دریای خزر است که وسعت آن در گذشته بسیار بیشتر از موقعیت کنونی آن بوده است.مغان از شمال با سرزمینهای آران و شیروان و رودخانه ارس و کر، دریای خزر در شرق، گیلان و اردبیل در جنوب و جنوب شرقی و کوههای شرقی ارسباران در غرب هم مرز بوده که به دلیل وجود جلگه ای با وسعت تقریبی 300 هزار هکتار و اراضی آبرفتی ساحل دریای خزر و کناره های رودهای بزرگ ارس و کر این منطقه را به یکی از قطبهای بزرگ کشاورزی و دامپروری ایران تبدیل می کرد.اما امروز دشت مغان با سه شهرستان بیله سوار، گرمی و پارس آباد با وسعت پنج هزار و 484 کیلومتر مربع نزدیک به 26 درصد وسعت استان اردبیل را شامل می شود و به دلیل شرایط اقلیمی همچنان یکی از قطبهای کشاورزی کشور است.اصحاب رس نخستین ساکنان مغان"ایشان گروهی بودند که صنوبر می پرستیدند و آن درخت را شاه درخت می خواندند و آن را «یافث بن نوح» در کنار چشمه ای که برای نوح پس از طوفان گشودند، کاشته بود" جرجانی صاحب تفسیر گازر به نقل از امام علی این تفسیر را از اصحاب رس آورده که مشابه آن در تفاسیر علامه سید محمد حسین طباطبایی نیز آمده است.نقل قولهای تاریخی بیانگر شکل گیری این قوم قبل از طوفان نوح است بطوریکه در قرآن نیز در آیه 38 سوره فرقان این قوم در کنار اقوام باستانی نوح، عاد و ثمود یاد شده است.در کتاب تاریخ دشت مغان به کوشش میر نبی عزیز زاده آمده است: "داستان چشمه آب حیات از جمله داستانهایی است که وجود تمدنهای اولیه بشری در منطقه مغان را اثبات می کند".این مورخ می نویسد: حضرت موسی به امر خدا به جستجوی حضرت خضر به مسافرت طولانی می رود و در محلی معروف به مجمع البحرین وی را یافته و نزد او به کسب معارف و حقایق دینی مشغول می شود.عزیززاده با یادآوری این نکته که به این داستان در آیات 60 تا 82 سوره کهف اشاره شده اضافه می کند: با توجه به یافته های مورخان مجمع البحرین همان ساحل جنوب غربی دریای خزر و سرزمین مغان است.سکونت اقوام هزاره اول میلاد در مغانعزیز زاده در کتاب خود اشاره می کند که اوایل هزاره اول پیش از میلاد سه کانون نژادی در آذربایجان و سرزمینهای همجوار آن از جمله در دشت مغان می زیسته است که شامل طوایف آسیانی، مردم سامی نژاد و اقوام آریایی است.این نویسنده یادآور می شود که با وجود اقوام و قبایل بومی با دولتهای محلی، در دشت مغان قبایل کادوسیان، کاسپیان، میکها و آلبانها می زیستند که از لحاظ قومی دارای استقلال بوده و در مواقع بحرانی و یا تهاجم دولتهای بزرگ همجوار ناچار می شدند با دولتها و قبایل مستقر در شمال غرب ایران متحد شوند.نقش ارزشهای دینی میک ها در شکل گیری اولین حکومت ایراناما موضوع مهمی که اهمیت منطقه مغان و ساکنین آن یا میک ها را افزون می کند نقش ارزشهای دینی، سیاسی و فرهنگی این منطقه در شکل گیری اولین حکومت ایران یا حکومت مادها است.یک پژوهشگر تاریخی در این خصوص به خبرنگار مهر گفت: حکومت ماد، اولین دولت انسجام یافته ایرانی است که از اتحاد هفت قبیله آریایی و غیر آریایی تشکیل شد.نادر معتمد تصریح کرد: حکومت ماد توانست یورش و ستم مداوم آشوری ها را خنثی و با یکدست کردن خاک ایران اولین تشکیلات اداری و کشور داری را به صورت رسمی پایه گذاری کند.در کتاب تاریخ دشت مغان نیز نویسنده با اشاره به اهمیت تعالیم دینی مغان می نویسد: دولت ماد در هزاره اول قبل از میلاد اتحاد و یکپارچگی خود را با کمک جهان بینی و ایدئولوژی مغان حفظ کرد و توانست تمدن درخشانی ایجاد کند.عزیز زاده یادآور می شود در این منطقه پیامبران مختلفی زیسته اند بطوریکه تنها 31 پیامبر برای اصحاب رس مبعوث شده و حضرت جرجیس نیز از پیامبران باستانی این سرزمین بوده است.در کتاب اردبیل در گذرگاه تاریخ نوشته بابا صفری نیز گفته شده دشت مغان و حوالی آن از زمان مادها متعلق به پیشوایان درجه اول مذهبی بوده و احتمال دارد زادگاه و محل بعثت زرتشت نیز بوده باشد.بازمانده زبان مغان در گویش خلخالیدر عین حال پژوهشگر تاریخ اردبیل معتقد است نقش مغان نه تنها در آموزه های اخلاقی و دینی بلکه در زبان گفتاری نیز چشمگیر است و تاکید دارد لهجه های محلی تاتی و خلخالی بقایای زبان خطه مغان است که امروز به صورت جزئی در برخی نواحی استفاده می شود.