روش کاشت گیاه دارویی به لیمو Lippia citriodora

اشکال مصرف:

1. دارویی: گیاه خشک- تازه، چای کیسه ای و شربتی به نام به لیمو خالص در مراکش.
2. آرایشی: ادکلن- استعمام با این گیاه- رفع خستگی چشم. اکنون کرم آبرسان و رطوبت دهنده ای به نام  Verbena hydrolates در اسپانیا به قیمت ۱۲ دلار ساخته شده است که کرم آرایشی است.
3.   نوشیدنی ها: نوشیدنی های مطبوع به عنوان هضم کننده غذا

خصوصیات گیاهشناسی:

درختچه ای است پایا، خزان کننده ، با ارتفاع ۵/۰ تا ۲ متر . از مشخصه های این خانواده و این گیاه میتوان به ساقه های ۴ گوش ،میوه سفت و پرچمهای ۴ تایی که ۲ به ۲ بوده یعنی  (دی دینامند)

اشاره نحوه ، برگهای این گیاه ساده و فراهم و خشن بصورت مجتمع ۲ تا ۴ برگ بوده. گلهای کوچک که از خارج سفید و از داخل آبی مایل به بنفش است، گل آذین در منابع خوشه ای ، گرزن و حتی سنبله ذکر شده است. این خانواده با خانواده ی روناس و نعناغ شباهتهایی دارد.

جنس Lippia  دارای ۲۲۰ گونه میباشد.. البته در برخی منابع گونه های این جنس را ۱۰۰ گونه معرفی کرده اند.

منشا و خاستگاه:

این گیاه بومی آمریکای جنوبی: شیلی، پرو و آرژانتین میباشد و اولین بار توسط اسپانیایی ها در سال ۱۷۸۴ میلادی از آمریکای جنوبی به اروپا آورده شد. این گیاه به نام پزشک گیاه شناسی بنام lippi که در حبشه به قتل رسید، نامگذاری شده است و citriodora به معنای شبه لیمو به خاطر بویش که شبیه لیمو است، نام نهادند

اکولوژی:
به لیمو گیاهی است مقاوم به سرما تا (۵-) درجه سانتیگراد که گاها تا (۱۶-) درجه سانتیگراد را در سمنان و کرج توانسته است تحمل کند). به آب و هوای ملایم و آفتابی و مصون از بادهای شدید نیاز دارد. در خاکهایی با بافت متناسب و عمیق و نیز در خاکهایی با زهکشی خوب، خشک و فقیر رشد میکند. اسیدیته مورد نیاز حدود ۷ است. زمان گلدهی از جولای تا آگوست یعنی از مرداد تا شهریور میباشد. در یخبندان پرطاقت است. در ایران آنرا میتوان در جنوب فارس، شمال هرمزگان، جنوب غربی استان مرکزی، شمال خراسان، جنوب مازندران، مرکز گلستان و شرق گلستان کشت دارد.

تکثیر:
جنسی: این گیاه به علت عدم جوانه زنی بذور، با بذر تکثیر نمیشود.

غیر جنسی: تکثیر غیر جنسی از طریق قلمه، خوابانیدن و پاجوش است. قلمه گیری یا خوابانیدن را میتوان از بعد از بهار در خزانه یا در صورت شرایط مساعد هوا در فضای آزاد انجام داد. البته قلمه گیری در اواخر پاییز توصیه شده که زمان مناسبی است و کاهش هزینه را در بر دارد، زیرا با یک پوشش پلاستیکی بستر قلمه گیری ابتدایی میتوان گیاه را تکثیر کرده و برای اول بهار به رشد مطلوب برسانیم. قلمه بعد از ۳ تا ۴ ماه از زمان قلمه گیری آماده انتقال به زمین اصلی است. زمان کاشت در زمین اصلی بعد از خطر یخبندان بهاره است که باید توجه داشت به لیمو به انتقال بسیار حساس است و بهتر است بعد از گلدانی کردن و یا داشتن امکانات بعد از یکسال از قلمه گیری آنها را به زمین اصلی منتقل کنیم. تعداد قلمه های مورد نیاز با توجه به فواصل کشت که اشاره خواهد شد، بین ۱۷۰۰۰ تا ۶۲۵۰۰ قلمه میباشد.

 کاشت:

این گیاه به عنوان یک گیاه دارویی- معطر و زینتی کشت میشود. نیاز اصلی غذایی ۲۰۰-۱۵۰ کیلوگرم کود ازته، ۳۰۰-۲۵۰ کیلوگرم کود فسفر و ۱۰۰-۸۰ کیلوگرم در هکتار کود پتاس میباشد که کودها را قبل از کشت به خاک افزوده و شخم میزنیم. فواصل کشت در اسلونی با بهترین مواد موثره  cm ۴۰*۴۰ توجیه شده است که در هر ۱۰۰ متر مربع میتوان ۸/۱۱ کیلوگرم برگ خشک و ۳/۱۱۹ میلی لیتر اسانس به دست آورد که با این فواصل حدود ۶۲۵۰۰ قلمه نیاز میباشد. اما در کشت مکانیزه و استفاده از حداقل ادوات کشاورزی و تحقیقات دیگر فواصل کشت ۱۲۰-۵۰*۸۰-۴۰ در نظر گرفته اند که قلمه مورد نیاز حدود ۱۷۰۰۰ تا ۳۱۵۰۰ قلمه است. سیستم آبیاری را بصورت فارو، قطره نیمه متحرک انجام داد.

داشت:
نیاز آبی گیاه با توجه به فاکتورهای نیاز آبی بین ۵-۱۰ روز اعلام کرده اند. به لیمو به غرقابی شدن نسبتا حساس ا ست. بیماری خاصی برایش گزارش نشده است ولی دوآفت کنه هنگام نگهداری در گلخانه گزارش شده است. در پاییز بعد از برگ ریزان بهتر است گیاه از ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر طوقه، هرس شود. در زمستانهای سرد برای جلوگیری از سرما زدن ریشه و گیاه بایستی روی اندام گیاهی را با برگ و کاه و کلش کاملا بپوشانیم.اگر گیاه دچار سرمازدگی شد،  با  آبیاری و کوددهی  مناسب و به موقع میتوان امیدوار به  جوانه زنی تاخیری گیاه بود.

برداشت:
برداشت گیاه را در سال میتوان ۲ تا ۳ بار انجام داد. در ماههای خرداد، مرداد و مهر که تعداد دفعات برداشت با توجه به شرایط تغییر میکند. بیشترین مواد معطر گیاه در زمان گلدهی است و برداشت از برگهای بالایی بهتر است صورت گیرد. برگها را باید در هوای آفتابی که بیشترین اسانس و عدم وجود شبنم است، برداشت نمود. برگها در هنگام جمع آوری نباید پاره شود. برگها را برای نگهداری در انبار بایستی حداکثر در دمای ۳۵ درجه سانتیگراد خشک کرد. در هر ۱۰۰ گرم برگ خشک از ۸۱/۰ تا ۱۹/۱ میلی متر اسانس بدست آمده بود. عملکرد برگ خشک در هکتار برابر ۱۲۰۰ کیلوگرم است. به علت هرس کلی گیاه، میتوان به خوبی گیاه را تا ۸ و ۹ سالگی برداشت اقتصادی نمود، البته تحقیقی در دست نیست. از هر ۱۰۰ کیلوگرم برگ خشک به مقدار معادل ۵۱۰ گرم اسانس بدست می آید.

ترکیبات یا مواد موثره:

به لیمو دارای ۹/۰ تا ۵/۱ درصد اسانس که شامل سیترال citral ، سینوئل cineol  لیمونن  limonen  ، جیرانیول geraniol میباشد که این گیاه دارای موسیلاژ، تانن و فلاونوئیدها میباشد و عاری از الکالوئیدها هستند. اسانس به لیمو مراکش، از برگ گیاه با روش تقطیر با بخار بدست می آید.

ارزش دارویی:

از لحاظ ارزش دارویی، گیاه به لیمو نسبت به بادرنجبویه از سهم بیشتری از لحاظ کیفی برخوردار است. به علت رفع اختلالات حرکت دوده ای روده و معده بطور عالی بعلاوه خاصیت آرامبخشی و رفع افسردگی میباشد و خاصیت آرامبخشی و هاضمه به لیمو به علت وجود لیمونن میباشد.

تقلبات:
اسانس به لیمو غالبا با اسانس مرکبات  مخلوط  میکنند و در عطاریها به جای به لیمو ، بادرنجبویه ( برگ) به فروش میرسد و البته اسانس به لیمو و بادرنجبویه شبیه هم هستند.

روش تکثیر گیاه دارویی به لیمو به روش قلمه

۱-      ابتدا در اواسط فصل رویشی شاخه­ های سالم و حدوداً ۱۵ سانتیمتری به لیمو را از گیاهان مادری جدا می­ کنیم. بایستی از شاخه هایی استفاده کنیم که دارای برگ­ های سالم و بزرگ می­ باشند. این ویژگی باعث افزایش بهره وری قلمه­ ها خواهد شد. شاخه­ های مورد نظر از زیر گره برگی جدا خواهند شد. محل جدا کردن ساقه جهت قلمه زدن بسیار اهمیت دارد این عمل باعث افزیش گیرایی و ریشه دهی به خاطر وجود مریستم­ های خفته ریشه زایی در زیر گره برگی می­ شود.

۲-     برگ­ های پایینی شاخه تهیه شده از قلمه مادری  تا ارتفاع ۷ سانتیمتری هرس می­ شوند.

۳-    گلدان­ ها یا بسترهای کشت از خاک مرغوب پر شده و تا زمانی که از آب اشباع شوند مورد آبیاری قرار می­ گیرند.

۴-    ابتدا با وسیله­ ای میله مانند یا انگشت حفره ­ای درون بستر کشت ایجاد کرده و شاخه­ های تهیه شده برای قلمه زنی درون گلدان یا بستر کشت فرو برده می ­شوند. درون هر گلدان به قطر ۱۰ سانتیمتر دو عدد قلمه و درون هر گلدان به قطر ۱۵ سانتی متری ۳ عدد قلمه جاگذاری می­ گردد. فاصله حفره­ ها از همدیگر ۵ سانتیمتر می­ باشد.

۵-    بعد از گذاشتن  قلمه­ ها به کمک دست خاک اطراف قلمه را سفت کرده یا می­ فشاریم.

۶-     بعد از جاگذاری قلمه­ ها پوشش پلاستیکی را بر روی گلدان­ ها کشیده و آنها در مقابل نور غیر مستقیم قرار می­ دهیم. این عمل جهت افزایش رطوبت محیط اطراف قلمه­ ها می­ باشد.

۷-    بسترهای حاوی قلمه­ ها هر روز بایستی آبیاری گردنند. بدین منظور هر روز در زمان مشخصی پوشش پلاستیکی را کنار زده و پس از آبیاری دوباره پوشش را ایجاد می­ کنیم. در سیستم­ های آبیاری قطره­ ای نیازی به این کار نمی­ باشد. بهترین روش آبیاری برای ریشه­ دار کردن قلمه­ های به لیمو سیستم میست یا مه پاشی می­ باشد.

۸-    رشد برگ­ های جدید در طول مراحل رشد قلمه به لیمو نشان دهنده آغاز فعالیت ریشه ­زایی می ­باشد.

۹-     یک هفته بعد از ظهور اولین برگ­ های به لیمو، پوشش پلاستیکی به صورت نیمه کنار زده می­ شود تا شرایط برای سازگاری بیشتر قلمه­ های ریشه­ دار شده با شرایط رطوبی کم فراهم آید. دو هفته بعد از ظهور اولین برگ­ ها کل پوشش پلاستیکی را کنار زده می­ شود.

۱۰-   در آخرین مرحله هر قلمه ریشه­ دار شده به گلدان های ۱۵ سانتیمتری انتقال داده می­ شود و بعد از یک هفته یا کمی بیشتر می­ توان گلدان­ها را به فضای آزاد انتقال داد.

آفات به لیمو در گلخانه

به لیمو گیاه بسیار حساسی می­ باشد. برگ­ های ظریف آن اغلب مورد هجوم دو نوع آفت قرار می­ گیرد. پروانه سفید گلخانه و کنه تار عنکبوتی از مهمترین آفات گلخانه­ ای گیاه به لیمو در گلخانه به شمار می­ آیند. مبارزه با هر کدام از این آقات به دلیل حمله به بافت سبز برگ و کاهش کارایی فتوسنتز بسیار با اهمیت و ضروری می ­باشد.

روش کاشت گیاه به لیمو در استان Lippia citriodora و عملکرد آن هم

خلاصه

گیاه به لیمو به نام علمی Lippia citriodora از خانواده Verbenaceae گیاهی بومی آمریکای جنوبی، شیلی، پرو و آرژانتین می‌باشد و این گیاه به علت خواص دارویی و عطر و طعم مطبوع آن به کشور وارد و در مناطق شمالی کشور توسط شرکتهای تولید کننده گیاهان دارویی به‌صورت محدود کشت گردیده است. این تحقیق با هدف جمع‌آوری اطلاعات مربوط به روشهای کشت و تکثیر و بهره برداری از این گیاه در استان همدان به اجرا در آمده است. با عنایت به اینکه استان همدان از لحاظ طبقه‌بندی اقلیمی جزء مناطق سرد و خشک محسوب می‌گردد کشت این گیاه (به لیمو) با تعدادی عوامل محدود کننده طبیعی مواجه می‌گردد که سعی شده با بکار بردن تکنیک محافظت قسمتهای طوقه و ریشه از سرما و تعیین بهترین زمان برداشت و فاصله ردیف و بوته جهت ایجاد حداکثر بازده اقدام گردد.

مقدمه

تولید گیاهان دارویی به روش زراعی به دو طریق جنسی و غیر جنسی انجام می‌گیرد که روش تکثیر جنسی در گیاه به لیمو کاشت بذر و روش تکثیر غیرجنسی آ‌ن ازدیاد به وسیله قلمه چوبی می‌باشد (روش غیرجنسی کاربردی‌تر است.) به منظور بالا بردن بازده تولید از نظر کمی(افزایش میزان تولید در واحد سطح) و از نظر کیفی (بالا بردن میزان ماده موثر) تا حد امکان می‌باشد. با توجه به توانهای بالای کشور جهت کاشت و تولید گیاهان دارویی مختلف با مقادیر مناسب ماده موثر، تولید داروهای گیاهی با کیفیت مناسب و مطابق با استانداردهای بین المللی امکان پذیر بوده و گیاه مورد نظر نیز از این قاعده پیروی می‌نماید
گیاه به لیمو که به نام کاشف آن پزشک و گیاهشناس Lippi نامگذاری شده دارای ۹/۰% تا ۵/۱% اسانسهای سیترال لیموتن و ژرانیول است که این اسانسها بیشتر ‌در مرکبات نیز وجود دارند. از هر ۱۰۰ کیلوگرم برگ و سر شاخه تر گیاه به مقدار ۵۱۰ گرم از اسانهای فوق استخراج می‌گردد و خواص درمانی گیاه شامل برطرف کننده دردهای عصبی، پایین آورنده تب، مقوی معده و ضد تشنج می‌باشد.

مواد و روشها

در سال ۱۳۷۶ یک گلدان گیاه به لیمو از موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع به باغ گیاهان دارویی همدان منتقل و نسبت به کشت آن اقدام گردید و در پاییز با تکثیر آن از طریق قلمه خشبی و ریشه‌دار کردن قلمه‌ها در گلخانه تعداد پایه‌ها افزایش داده شد و در سال ۱۳۷۸ با ایجاد مزرعه پایلوت به مساحــت ۵۰۰ متر مربـع نسبت به کاشت گیاه با فواصل ۱- متر و ۱-۸/۰ متر و ۱-۷/۰ متر اقدام و سر چین محصول برداشت گردید که شامل چین بهاره (اواخر خرداد ماه) چین تابستانه (‌نیمه مرداد ماه) و چین پائیزه (اواخر مهر ماه) بود. همچنین در ابتدای آبانماه پس از سر برداری و هرس قوی گیاهان نسبت به پوشش بوته‌ها (طوقه پس از سر برداری و قسمت ریشه) با چهار روش ۱- پوشش اطراف بوته با پلاستیک ۲- پوشش اطراف بوته با خاکبرگ مخلوط با کود دامی ۳- پوشش با مخلوط خاکبرگ و کود دامی و پلاستیک ۴- بدون پوشش با شرایط طبیعی منطقه در ۳ تکرار در قالب طرح کاملا تصادفی مورد بررسی قرار گرفت. در نهایت عملکرد هر دوره به‌صورت وزن تر و خشک ثبت گردید.

نتایج و بحث

طی سه سال تکرار طرح به‌صورت مشاهده‌ای و یادداشت‌ برداری در مورد بررسی عملکرد گیاه و پوشش گیاه و پوشش ریشه و طوقه گیاه جهت محافظت از سرمازدگی و یخبندان زمستانه بررسیها نشان داد که در مرحله اول:

۱- فواصل کاشت ۱- متر و ۱-۸/۰ متر و ۱-۷/۰ متر فاصله ردیف بوته تاثیری در میزان عملکرد در واحد سطح نداشته و برداشت در واحد سطح تقریباً ‌یکسان بود، ولی در فاصله ۱- متر بوته‌ها کیفیت محصول بالاتر بود.

۲-بیشترین میزان برداشت محصول مربوط به چین اول بود که برابر با ۴۵% کل محصول سالیانه بود ( از ۱۳۸۰۰ کیلوگرم برگ و سرشاخه تر تولیدی ۶۲۰۰ کیلوگرم) و همچنین این چین بهترین کیفیت را در میان سه بار برداشت سالیانه از لحاظ لطافت و شادابی برگها و سرشاخه‌ها به‌خود اختصاص داد.

۳-از معدل ۱۳۸۰۰ کیلوگرم محصول تر، محصول خشک نهائی برابر ۲۸۰۰ کیلوگرم بود که برابر ۲۱% برداشت محصول تازه می‌باشد.
در مرحله بعدی ‌در مورد پوشش و محافظت گیاهان در مقابل سرما با استفاده از چهار روش در قالب طرح کاملا تصادفی نتایج زیر بدست آمد: 

۱-پایه‌های به لیمو که به‌وسیله خاکبرگ و کود دامی همراه با پلاستیک محافظت شدند ۹۶% در فصل بهار جوانه زدند. (۴% تلفات یخبندان).
۲-پایه‌های به لیمو که فقط با پلاستیک محافظت می‌شدند ۵۶% در فصل بهار جوانه زدند (۴۴% تلفات یخبندان).
۳- پایه‌های به لیمو که توسط خاکبرگ و کود دامی محافظت شده بودند ۳۵% در فصل بهار جوانه زدند.
۴-پایه‌های به لیمو بدون پوشش محافظ پس از سربرداری ۱۰۰% در اثر سرما و یخبندان از بین رفتند و هیچکدام در بهار سال بعد دوباره رشد ننمودند.